जागतिक वास्तवपट – डॉ.बापू चंदनशिवे

  एकोणीसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात प्रसिध्द शास्त्रज्ञ थॉमस एडिसनने चलतचित्रकाचा म्हणजेच किनोटोस्कोपचा शोध लावला. हा किनोटोस्कोप ल्युमिअर बंधूनी झपाटल्यासारख्या वापरला आणि त्याद्वारे काढलेली चलतचित्रे जगभर लोकप्रिय झाली. १९०८ च्या आसपास सूक्ष्मदर्शी लेन्स कॅमे-याला लावून सुमारे २०० फुट लांबीचा एक जगातील पहिला विज्ञानपट तयार केला होता. एक घरमाशीचे सूक्ष्म निरीक्षण या वास्तवपटात मांडले होते. १९२२ मध्ये वास्तवपट माध्यमाचा पितामह म्हणून ओळखल्या जाणा-या रॉबर्ट फ्लाहार्टी यांचा ‘नानूक ऑफ द नॉर्थ’ हा वास्तवपट प्रसिध्द झाला. जगातील पहिला परीपूर्ण वास्तवपट म्हणून या वास्तवपटाकडे पाहिले जाते. उत्तर ध्रुवावरील बर्फाळ प्रदेशातील एस्कीमोंचे प्रतिनिधीत्व करणाऱ्या ‘नानूक’ या नावाच्या माणसाची कथा जशीच्या तशी चित्रित केलेली आहे. पुढे रॉबर्ट फ्लाहार्टी यांनी १९३४ मध्ये ‘मॅन ऑफ आरन’ हा वास्तवपट बनवला. याही वास्तवपटामध्ये अरबी समुद्रातील ‘आरन’ बेटावर राहणा-या मासेमारी करणा-या लोकांचा समुद्राशी चाललेला लढा चित्रित केलला आहे. याच दरम्यान रशियात आयझेस्टांईन व झिगा वर्तोव्ह यांनी चित्रपट व वास्तवपट निर्मितीमध्ये विलक्षण प्रतिमा वापरली. त्यांनी ‘सिनेमा व्हरायटे’ म्हणजेच ‘कॅमे-याचे सत्य दर्शन’ सारखी संकल्पना मांडली. याच तत्त्वाचा आधार घेत ‘मॅन वुइथ मुव्ही कॅमेरा’ हा वास्तवपट बनवला.

पाकिस्तानी वास्तवपटकार सबीहा सुमार यांनीही याच तंत्राचा वापर करुन ‘डोन्ट आस्क मी व्हाय’ हा वास्तवपट बनवला. १९३० च्या दशकात प्रचार पटांचीही सुरुवात झाली. ब्रिटीश दिग्दर्शक बॅसिल राईट यांनी “साँग ऑफ सिलोन” नावाचा वसाहतवादाचे समर्थन करणारा श्रीलंकेतील चहाच्या मळयात काम करणाऱ्या लोकांवर वास्तवपट बनवला. पुढे त्याने ध्वनी व संगीत वापरुन इंग्लडमधील जनरल पोस्ट ऑफिसच्या कामकाजावर आधारीत ‘नाईट मेल’ हा वास्तवपट बनवला. यात त्याने कविता व संगिताचा प्रभावी वापर केला होता. अमेरिकन दिग्दर्शक पार लॉरेन्झ याने आपल्या ‘प्लाऊ दॅड ब्रोक’ या वास्तवपटात अमेरिकेमधील शेती व शेतक-याविषयी काव्य गायन व संगीताचा वापर करुन माहिती देण्याची व ऐकविण्याची पध्दत सुंदर आणि रसपूर्ण बनविली आहे. पार लॉरेन्स याने १९३० च्या आसपास मिसीसिपी नदीवरील ‘द रिव्हर’ नावाचा काव्यमय वास्तवपट तयार केला. या वास्तवपटाने वाईल्ड लाईफ संदर्भात वास्तवपट बनविणा-या अनेक वास्तवपटकारांना प्रभावित केले. १९३० नंतरच्या वास्तवपटामध्ये सामाजिक व राजकीय जाणीवा दिसू लागल्या. वेगवेगळया सामाजिक, राजकीय व सांस्कृतिक विषयावर वास्तवपट निर्मिती सुरु झाली.

जगातील पहिली स्त्री दिग्दर्शिका लेनी रायफेन्स्थल या जर्मन महिलेने अडॉल्फ हिटलर याची शौर्यगाथा व उदात्तीकरण करण्यासाठी ‘ट्रायंफ ऑफ द विल’ नावाचा वास्तवपट बनविला. यामध्ये लेनी रायफेन्स्थलने छायाचित्रण, संगीत व वास्तव ध्वनीच्या माध्यमातून हिटलरला भव्य व उदात्त पातळीवर नेऊन ठेवलेले दिसते. याच दरम्यान जीन व्हिगो याने ‘द प्रॉपोज डी नाइस’ हा गरीब व श्रीमंत यावर भाष्य करणारा मोन्टाज, जस्टापोझिशन व झिगा म्हणजेच मूक पध्दतीचा वास्तवपट बनवला. मोन्टाज, जस्टापोझिशन व झिगा व्हर्तोव्हचे ‘कॅमे-याचे सत्यदर्शन’ याचा वापर करुन सदर वास्तवपट तयार केल्याचे दिसून येते. अमेरिकेतील राल्फ स्टेनर व विल्यर्ड व्हॅन या दिग्दर्शकांनी सूक्ष्म सामाजिक जाणिवेचे वास्तवपट बनविले. प्रदुषण, औद्योगिकीकरण इत्यादी विषय त्यांनी आपल्या वास्तवपटातून हाताळले. कुंदा प्रमिला निळकंठ यांच्यामते १९३९ ते १९५० हा काळ इंग्लड आणि अमेरिकेने चालविलेल्या युध्दाचे समर्थन व प्रचार करणा-या वास्तवपटांचा होता. बरेचसे वास्तवपट तेथील सरकारने प्रायोजित केलेले होते. हंप्रे जेनिंग्ज यांनी १९४१ मध्ये ‘लिसन टू ब्रिटन’ हा प्रचारकी वास्तवपट बनवला. तर रॉयल एअरफोर्स कंपनीतर्फे डेव्हीड मॅक्डोनॉल्ड यांनी १९४३ मध्ये ‘द डेझर्ट व्हिक्टरी’ हा वास्तवपट तयार केला. त्या काळात हे दोन्हीही वास्तवपट मोठया प्रमाणात गाजले. दुस-या महायुध्दानंतर सामाजिक जाणिवेने प्रेरित झालेल्या अनेक वास्तवपटकारांनी इटालियन सिनेमामधील ‘नीओरिअॅलिझम’ अर्थात ‘नववास्तववादाचा’ पुरस्कार केला. लॉरेंज मॅझेटी यांचा ‘डेनिस होम्स टुगेदार’ हा दोन मुक्या व बहि-या व्यक्तीच्या जीवनावर आधारीत वास्तवपट बनवला.

याच दरम्यान अॅलन टॅनर यांनी ‘इन द नाइस टाइम’ हा वास्तवपट क्षणिक मनोरंजनाचा आधार घेणा-या, अस्वस्थ व सैरभर झालेल्या मानवी जीवनाचे चित्रण करतो. १९५० नंतर वास्तवपट माध्यमातल्या नववास्तवादाला उत्तर आधुनिकतावादाने मागे टाकायला सुरुवात केली. तो आधुनिकतावादी तसेच मार्क्सवादाच्या विरोधात होता. व्यक्तीला महत्त्व देणारा तो कालखंड होता. पण ‘सिनेमा व्हरायटे’ या शैलीचा उपयोग मानववंश शास्त्रज्ञ, सामाजिक अभ्यासकांना झाला. १९६० साली ‘क्रॉनिकल ऑफ समर इन पॅरीस’ हा जीन रॉश यांनी वास्तवपट बनवला. ते मानववंशशास्त्रचे अभ्यासक होते. त्यांनी सदर वास्तवपटात पॅरिसमधील सामान्य माणसांचा एक समूह वेगवेगळया प्रसंगी कसा वागतो, बोलतो? याचे चित्रण केलेले आहे. १९७० मध्ये अॅलन किंग यांचा ‘ए मॅरिड कपल’ हा वास्तवपट प्रसिध्द झाला. या वास्तवपटात कॅनडातील एक विवाहीत युगुलाच्या दिनक्रमाचे शुटींग केले आहे. या वास्तवपटात त्यांनी झूम लेन्स प्रथमच उत्तम वापर केलेला आहे. अॅलन किंग याचाच ‘अ अमेरिकन फॅमिली’ हा वास्तवपट देखील अमेरिकेतील तत्कालिन सामाजिक विसंगती उघडी पाडतो. १९६७ मध्ये प्रसिध्द झालेला जॉन मार्शल व फ्रेड्रिक वाइजमन यांचा ‘टिटकट फॉलिज’ हा वास्तवपट अमेरिकेतील सार्वजनिक संस्थांची सामान्य लोकाविषयी असलेली उदासीनता दाखवतो.

१९७० ते १९९५ च्या दरम्यान वास्तववाद मूळ धरु लागला असला तरीही उत्तम कलात्मकतेच्या विरोधात सामाजिक उपयुक्ततेचा स्वीकार करणारी पध्दत नव्याने येऊ लागलेली दिसते. जून्या वास्तवपटातील व्हाईस ओव्हर व भूतकाळात रमणारे तसेच परंपरेचे कौतुक करणारे, प्रवासवर्णनात्मक वास्तवपट पुन्हा बनू लागल्याचे दिसते.

याशिवाय त्यानंतर एड्स, शरीरव्यापर, युध्द, हल्ले, राजकीय दडपशाही, स्त्रीयावरील अत्याचार, स्थलांतर, धर्माधता व जातीयता इ. समस्या उलघडणारे वास्तवपट जगभरात अधिक संख्येने बनू लागल्याचे दिसते. भारतातील स्टॅलिन के. चा ‘इंडिया अनटच्ड’ आनंद पटवर्धनांचा ‘जयभीम कॉम्रेड’, गोपाळ मेननचा ‘हे राम: जेनोसाईड इन द लँड ऑफ गांधी’ सारखे वास्तवपट जागतिक दर्जाचे ठरलेले दिसतात. २१ व्या शतकामध्ये माध्यमाच्या अभ्यास करणा-या व प्रशिक्षण देणा-या अनेक संस्था उभा राहिल्या, त्या संस्थातून व विद्यापीठीय स्तरावरुन विद्यार्थ्यांना लघुपट व वास्तवपट बनविण्याचे रितसर शिक्षण दिले जात आहे. त्यामुळे वास्तवपटामध्ये तांत्रिक योग्यता व कलात्मकताही आलेली दिसते. कुंदा प्रमिला निळकंठ यांच्यामते (पान २१, पट माहितीचा) “निवळ शैक्षणिक उद्देशाने बनवलेल्या माहितीपटांना आज जगात मोठी मागणी आहे. पाश्चात्य देशात व्हिडिओ तंत्रज्ञान भारताच्याही आधी आल्यामुळे तेथे शैक्षणिक तसेच कलात्मक मूल्यांना प्राधान्य देणारे वास्तवपट खूप मोठया प्रमाणात तयार झाले आहेत.”

जगातील काही उल्लेखनीय वास्तवपट

जागतिक पातळीवर सामाजिक, राजकीय व भांडवलशाही व्यवस्थेची लक्तरे वेशीवर मांडणारे अनेक वास्तवपट निर्माण झाले. त्यातील काही वास्तवपटांचा उल्लेख करणे आवश्यक आहे.

१. रामलेह (दिग्दर्शक मायकेल अवैद, इस्त्रायल)

सीमा, ओर्ली, श्वेतलाना व जेहाद या चार मैत्रणिची कथा या वास्तवपटात दिग्दर्शिका मायकेल अवैद यांनी सांगितली आहे. सामाजिक, राजकीय अस्थैर्याच्या दडपणाने कुस्कुरलेल्या इस्त्राईलमधील स्त्रीयांच्या भावनाचे, कोंडमा-याचे चित्रण अवैद यांनी केले आहे. धार्मिक अतिवाद, पुरुषी दंडेलशाही व स्त्री स्वातंत्र्याविषयीची मांडणी वास्तवपटातून पाहताना तिथल्या सामाजिक राजकीय जीवनाची व्यथाही समजते. मायकेल यांनी तत्पूर्वी “अॅक्टग अवर एज”, वुमन नेक्स्ट डोअर”, “एव्हर शॉट एनिवन?” व “जेनी-जेनी” या वास्तवपटाचे दिग्दर्शन केले होते.

२. फेसिंग द ट्रथ विथ बिल मॉयर्स (दिग्दर्शक – बिल मॉयर्स, दक्षिण आफ्रिक)

दक्षिण आफ्रिका १९९४ मध्ये स्वतंत्र झाले. नेल्सन मंडेलांच्या अध्यक्षतेखाली नव्या सरकारने अत्यंत क्रुर पातळीवरच्या वाशिंक भेदभावाला संपूष्टात आणण्यासाठी ‘ट्रुथ अॅन्ड रिकौन्सीलिएशन कमीशन’ची स्थापना केली. युनोच्या प्रतिनिधीना तेथे बोलावण्यात आले होते. वांशिक द्वेषातून जे अनेक अत्याचार, बलात्कार, खून, जाळपोळ, छळ, हिंसक व हीन दर्जाची वागणुक देणा-या शेकडो घटना आफ्रिकेत घडलेल्या होत्या, त्यातील जवळपास ७०० घटनांच्या जाहीर सुनावण्यावर आधारीत सदर वास्तवपट आहे.

३. डोन्ट आस्क व्हाय? (दिग्दर्शक – सबीया सुमार, पाकिस्तान)

‘डोन्ट आस्क व्हाय?’ या वास्तवपटात पाकिस्तानात राहणा-या एका १७ वर्षिय सनातनी मुस्लीम कुटुंबातील मुलीचे दैनंदिन जीवन चित्रण केलेले आहे. अनुशिया या मुलीच्या कॉलेजमधील मित्र मैत्रिणी व नातलग, मदरशातील शिक्षण, मात्र प्रत्यक्षातले पुरुषांचे विरोधी वर्तन, वडिलांचे प्रेम व हुकूमशाही याचे वास्तव चित्रण सदर वास्तवपटात आलेले आहे. एखाद्या किशोरवयीन मुलीचे विचारविश्व, मनातील अंर्तविरोध व आंदोलने टिपण्यात सबीया सुमार यांना उत्तम यश झाले आहे.

४. वुमेन ऑफ किसानी सभा (दिग्दर्शक – उलरीके शाल्झ, जर्मनी, बांग्लादेश)

या वास्तवपटातील शेतक-याची चळवळ ही बांग्लादेशातील आहे. बांग्लादेश व जर्मनी यांच्या संयुक्त पध्दतीने ‘वुमेन ऑफ किसान सभा’ हा वास्तवपट अत्यंत प्रभावीपणे तयार आहे. बांग्लादेशातील ‘तेतालिया’ नदीच्या पात्राभोवती गरीब भूमीहीन लोक राहतात. तेथे भांडवलदारांनी जमीनी गिळंकृत केल्या. रात्रंदिवस या भांडवलदारांच्या शेतात गुलामाप्रमाणे राबणा-या महिलांचा प्रभावी सहभाग सदर वास्तवपटात चित्रित केलेला आहे. एकीकडे पुरुषी अहंभावी वृत्तीला विरोध व कामामध्ये योग्य वाटणी व मोबादल्याची मागणी स्त्रीयांची एकी झाल्यावर शक्य असल्याचे या वास्तवपटातून दिसून येते.

५. पेशावर रुबाब (दिग्दर्शक – डॅनिअल रिडीकी, क्रोएशिया)

डॅनिअल रिडीकी या क्रोएशियन वास्तवपट दिग्दर्शकाने भारत, पाकिस्तान व अफगाणिस्तान या देशांच्या संस्कृतीबाबतची निरीक्षणे ‘सायलेंट व्हायसेस’ या त्यांच्या वास्तवपटाच्या मालिकेत नोंदवली आहेत. ‘रुबाब’ या मधुर व रुबाबदार दिसणा-या वाद्यावरील ‘पेशावर रुबाब’ हा या मालिकेतील सहावा वास्तवपट होय. अफगाणिस्तान, कझाकीस्तान व आशियाई मुस्लीम संस्कृती असणा-या देशामध्ये या वाद्याला विशेष महत्त्व आहे. १९८९ नंतर रशिया व तालिबानसारख्या धर्मांध राजवटीमुळे पाकीस्तानच्या सीमेवरील भागातील अफगाणी निर्वासितांचे व विस्तापतांचे दु:ख या वास्तवपटात रुबाब या वाद्याच्या मार्फत सांगण्याचा उत्तम प्रयत्न डॅनिअल रिडीकी यांनी केला आहे.

६. कालिबारी (दिग्दर्शक – तारीक शारीर, बांग्लादेश)

तारीक शारीर हा बांग्लादेशी तरुण दिग्दर्शक त्याने ढाक्यातील झोपडपट्टीत चालणा-या छोटया मोठया उदयेागामध्ये काम करणा-या बालकामगारांवर कालिबारी म्हणजेच ‘काळया धुराने व काजळीने कामगारांना काळे बनवणारी फॅक्टरी’ वर सदर वास्तवपट बनविला आहे. ही मुले दररोज १०-१० तास काम करतात. काळवंडलेल्या चेह-याची रेखा, आयेशा सारखी शेकडो अल्पवयीन मुले या उदयोगात राबताना दिसतात. ते उदयोग बहुतेक घातक व प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष शरीरावर परिणाम करणारेच आहेत. बांग्लादेशातील झोपडपट्टयामधील लोकांचा दारिद्रयाचा चेहरा यातून पुढे आणण्यात दिग्दर्शक यशस्वी झालेले दिसतात.

७. वॉरिअर मार्क (दिगदर्शक – प्रतिमा परमार व अॅलीस वॉकर, द. आफ्रिका)

‘वॅारिअर मार्क’ या वास्तवपटामध्ये स्त्री अत्याचाराशी संबंधीत जननेंद्रियाचे विच्छेदन करणा-या क्रूर पध्दतीचे / परंपरेचे चित्रण केलेले आहे. जगभरात स्त्रीयांवर नियंत्रण ठेवणा-या अशा कित्येक अमानवी रुढी वर्षानुवर्षे सुरु आहेत. द. आफ्रिकेतील सेनेगल देशातील स्त्रीयांचे दु:ख या वास्तवपटात मांडले आहे. नुकत्याच पाळी सुरु झालेल्या मुलींवर, खेळण्या बागडण्यावर नियंत्रण आणण्यासाठी तिची मूंज केली जाते. या वेदनादायी अनुभवाची मांडणी दिग्दर्शिका सदर वास्तवपटात करतात.

८. माय जर्नी माय इस्लाम (दिग्दर्शक – के. रसूल, ऑस्ट्रलिया)

सदर वास्तवपटामध्ये के. रसूल यांनी भारत, इंग्लड, पाकीस्तान, इराण इ. देशात जावून तेथील आधुनिक विचारांच्या पण बुरखा घालणा-या महिलांशी संवाद साधला आहे. दक्षिण आशियातील देशामधील विविध मुस्लीम पंरपराबद्दल व स्त्री स्वातंत्र्याच्या मुद्दयावर या वास्तवपटात चित्रण आहे. बुरख्या संदर्भात मुस्लीम स्त्रीयांची काय मते आहेत यांचा उहापोह मुलाखतींच्या माध्यमातून करण्यात आलेला आहे.

हू इज काउंटींग? (दिग्दर्शिका – टेरी नॅश, कॅनडा)

टेरी नॅश या कॅनडीयन महिला दिग्दर्शिकेने ऑस्ट्रेलियातील खासदार मर्लिन वेअरिंग यांच्या खाजगी व सामाजिक जीवनावर ‘हू इज काऊटींग?’ मर्लिन वेअरिंग ऑन सेक्स लाईज अॅन्ड ग्लोबल इकॉनॉमिक्स’ हा वास्तवपट तयार केला. खुल्या अर्थव्यवस्थेच्या संदर्भातील खोटेपणा समोर आणून प्रगत राष्ट्रांच्या ढोंगीपणाबद्दल सदर वास्तवपट भाष्य करतो. मर्लिन यांनी आपल्या भाषणातून, वागण्या बोलण्यातून निर्माण केलेले प्रश्न हे केवळ त्या-त्या विषयापूरते किंवा तत्कालिक न राहता ते प्रश्न जागतिक स्तरावरचे बनतात. व्यक्ती चरित्रात्मक वाटणारा हा वास्तवपट अनेक जागतिक प्रश्न व संदर्भ हाताळताना दिसतो.

१०. मॅन्युफॅक्चरिंग कन्सेन्ट (दिग्दर्शक – पीटर विन्टॉनिक व मार्क अयबल)

मॅन्युफॅक्चरिंग कन्सेन्ट या वास्तवपटामध्ये मनोरंजन व चंगळवादी प्रवृत्ती माध्यमे सामान्य माणसांच्या मनात कशा पध्दतीने रुजवतात याचे चित्रण करण्यात आलेले आहे. माध्यमांचे भांडवली केंद्र असलेले अमेरिका लोकांना कोणत्या गोष्टी दाखवायच्या व कोणत्या गोष्टी दाबून ठेवायच्या किंवा अर्धवट दाखवायच्या हे शिस्तबध्द पध्दतीने ठरवते. नॉम चोमस्की माध्यमांद्वारे लोकमानसांवरील नियंत्रण व ‘सार्वत्रिक प्रलोभनाची निर्मिती’ कशी केली जाते यावर ते भाष्य करतात. त्यांच्यामते धंदेवाईक भांडवलवाद्यांनी नियंत्रित केलेली सदर माध्यमे, माणसाच्या सुखाबाबत प्रलोभने निर्माण करणा-या जाहिराती करतात. त्यातून चंगळवादी व बाजारु व्यवस्था कशी उभी राहते? याबाबतचे चित्रण सदर वास्तवपट करतो.